Akli Delıl

Akli delıl

Delîl; "Mürşid, rehber, kılavuz" anlamlarına gelir. Istılahda ise, "bilinmeyen şeylerin bilinmesini mümkün kılan şeydir." Veya "Kendisine iyice bakarak ve düşünerek, istenilene götüren şeydir." (el-Cüveynî, el İrşad, Mısır, 1369/1950, 8; elCürcanî, et-Ta'rîfat, İstanbul 1253, 61, et-Tehanevî, Keşşafu ıstılahati'lfünûn, İstanbul 1984, I, 492).

Delîl, bize rehberlik eder ve bir şeyin doğru veya yanlış oluşu hakkında bizi bilgi sahibi ederek yol gösterir. Olumlu veya olumsuz, hüküm vermemizi sağlar. Delille öğrenilen ve doğruluğu kanıtlanan şeye "medlûl" denir.

Delîller bir bakıma, aklı ve naklî (sem'î) olmak üzere ikiye ayrılır. "Vahye ve işitmeye dayanan delîle" naklî delîl denir. Naklî delile dînî delîl de denmektedir. Kur'an ve hadislerin bildirdikleri, naklî delillere dahildir. Aklı delil ise; "mukaddimeleri (önermeleri), akla dayanan delildir. Aklî ve naklî deliller, kat'î ve zannî olmak üzere ikiye ayrılırlar. Kesin olarak medlûlü isbat eden aklî delile burhan (ve huccet)* denir. Önermeleri kesin olmayan aklî delile de hatabe adı verilir.

Burhan; zekî ve kültürlü insanların, inceliklerini anlayıp yararlanabilecekleri delîl çeşididir. Mesela: "Alem değişkendir, her değişken hadistir (sonradandır)" delîli bir burhandır. Cahil ve kültürsüz insanlar burhanı anlamaz. Burhan, münakaşa ve münazaralarda geçerliliği olan bir delildir.

Hatabî deliller ise, kafası olumsuz fikirlerle şartlanmamış kimseleri ikna edebilen delillerdir. "Bir yerde iki yönetici olmaz" ifadesi bir hatabî delîl sayılır Bu tür delillerin mukaddimeleri, genellikle doğruluğu kabul edilmiş ifadelerdir.

Kesinlik ifade eden aklî delillere yakîniyyat denir ki, bunların altı türü vardır;

1) Bedîhiyyat: Aklın, bir delîle ihtiyaç duymadan, apaçık bir şekilde hemen biliverdiği bilgilerdir. Bunlara evveliyat da denir. "Bir, ikinin yarısıdır", "Bütün, parçasından büyüktür" gibi.

2) Müşahedat: Aklın duyu organlarıyla verdiği hükümlerdir. "Güneş, aydınlatıcıdır", "Ateş, yakıcıdır" gibi. Bunlara, hissiyat ve mahsûsat da denir.

3) Fıtriyyat; Aklın, basit bir kıyasla vardığı hükümdür. "Dört sayısı, çifttir" gibi. Bunlar, kıyasları beraberlerinde bulunan hükümlerdir.

4) Mücerrebat: Aklın, müşahedelerin tekrarı sonucunda verdiği hükümdür. "Hint yağı ishal edicidir" gibi.

5) Mütevatirat: Aklın, mütevatir haberlere dayanarak verdiği hükümdür. "Mekke Hz. Peygamberin doğum yeridir." gibi.

6) Hadsiyyat (sezgiler): Aklın, mukaddimelerden süratle neticeye ulaşmasıyla varılan hükümdür. "Ay, ışığını güneşten alır" gibi. Bunlar, zarûrî ilim ifade ederler. (Sadeddîn et-Taftazanî, Şerhu'l-Makasıd, Mısır (t.y.), I, 232-235; Bekir Topaloğlu, Kelam İlmine Giriş, İstanbul 1988, 71).

Kesinlik ifade etmeyen aklî delîllere de zanniyyat denir. Bunların da altı çeşidi vardır

1) Müsellemat: İlmî münakaşada karşı tarafın kabul ettiği hükümlerdir. Peygamberimizin mîracını inkar eden hıristiyana karşı Hz. İsa'nın mîracını delil getirmek gibi.

2) Meşhûrat: İnsanların hepsinin veya büyük çoğunluğunun kabul ettiği hükümlerdir. "Adalet güzeldir. Zulüm çirkindir" gibi.

3) Makbûlat: Yalan söylemeyeceğine dair kendilerine hüsn-i zan beslenilen büyük alimlerin ve mürşidlerin

sözleri bu kategoriye dahildir.

4) Karînelerle hüküm vermek: Yoğun bulut görüp yağmurun yağacağını söylemek gibi.

5) Muhayyelat: Psikolojik olarak arzu uyandırmak veya nefret ettirmek için tahayyül edilen hükümlerdir. "Bal, iğrenç bir kusmuktur", "Şarap, akıcı bir yakûttur" gibi.

6) Vehmiyyat: Duyular aleminin ötesinde kalan hususlar için duyulan alemle kıyas edilerek verilen hükümlerdir. "Kainatın ötesi sonsuz bir fezadır", "Var olan her şey görülebilir" gibi .

Bu tür delîller, insanı kesin bilgi edinmeye götürmeyen aklî deliller olduğundan zannî deliller adını almışlardır. (el-Cürcanî, Şerhu'l-Mevakıf, İstanbul 1286 h., 76; et-Tehanevi, Keşşaf, II, 939; Bekir Topaloğlu, a.g.e., 75).

Mehmet BULUT

Kategori: İslam Ansiklopedisi |

Etiket: Akli Delıl

Kaynak: http://samil.ihya.org/ansiklopedi/akli-delil.html

vuhuv.com.tr

Önemli Uyarı
Sitemizde yer alan tüm içerikler internet ortamından toplanmış ve derlenmiştir. Yer alan bilginin doğruluğu garanti edilmemektedir. Yanlış bilgi için tarafımıza sorumluluk yüklenemez. Yanlış bilginin doğuracağı etkenlerden sitemiz ve yöneticileri sorumlu tutulamaz.